احکام و مسائل نماز مستحبی

در شرع انور اسلام علاوه از برخی نمازها كه انجام آن‌ها بر همه مكلفین واجب و یكسان است، نمازهای مستحبی بسیاری نیز تشریع شده است كه انجام آن‌ها برای تقرب بیشتر به خداوند و نیز برخی دیگر از خواص دنیوی یا اخروی توصیه شده است.
در یادداشت فقهی این هفته، احكام نمازهای مستحبی را به همراه طریقه خواندن نماز شب بیان خواهیم كرد. امید است خداوند متعال توفیق نماز مستحبی از جمله نماز شب را به همه ما عطا فرماید.

* برخی از خصوصیات نمازهای مستحبی

- تمام شرایط نمازهای واجب از جمله پاك بودن بدن و لباس، غصبی نبودن آن‌ها، طهارت وضویی و در صورت لزوم غسل و دیگر شرایط نماز واجب، در نمازهای مستحبی هم باید رعایت شود.
پس نماز مستحبی بدون وضو یا با لباس نجس، مثل نماز واجب، باطل است. (البته در مورد رو به قبله بودن، ایستاده بودن و خواندن سوره مطالبی خواهد آمد).
- انسان می‌تواند در حال توانایی و اختیار هم نماز مستحبی را نشسته بخواند. البته در این صورت ثواب و ارزش آن نصف نماز در حالت ایستاده است؛ پس اگر كسی بخواهد به ثواب كامل برسد باید دو برابر نماز بخواند تا ثواب كامل را درك كرده باشد. (البته از آنجا كه نماز مستحبی چهار ركعتی نداریم باید نمازهای اضافه شده را در هر دو ركعت سلام داد یعنی دو ركعت دو ركعت خواند). مثلاً نافله نماز صبح دو ركعت است كه اگر كسی بخواهد نشسته بخواند و ثواب كامل هم به او برسد، می‌تواند دو تا دو ركعتی در حالت نشسته بخواند، و البته می‌تواند به همان دو ركعت نشسته هم با نصف ثواب اكتفا كند.
البته اگر نماز مستحبی را نشسته بخواند اما یك یا دو آیه از سوره را در حالت ایستاده بخواند مثل آن است كه نماز را از ابتدا ایستاده خوانده است. مثلاً اگر بعد از سوره حمد (در حالت نشسته) شروع به خواندن سوره توحید كند و هنگامی كه به آیه «لم یلد و لم یولد» رسید بایستد و تا آخر سوره را ایستاده بخواند، مثل آن است كه از ابتدا ایستاده خوانده و لازم نیست تعداد ركعات را دو برابر بكند. این طریقه در آن دسته از نمازهای مستحبی مفید است كه دارای سوره‌های زیادی هستند (مثلاً صد تا سوره توحید) كه می‌تواند تمام سوره‌ها را جز سوره آخر نشسته بخواند و سوره اخیر را ایستاده بجا آورد كه خداوند عالم با كرم و بزرگواری خود، از او به عنوان ایستاده قبول خواهد فرمود.
- اگر انسان نماز مستحبی را در حالت نشسته یا ایستاده می‌خواند و از جهت قبله هم اطلاع دارد، باید نماز را رو به قبله بخواند. اما اگر در خالت راه رفتن می‌خواهد نماز مستحبی بخواند، لازم نیست رو به قبله باشد. در این حالت ركوع و سجود را با اشاره سر بجا می آورند و برای سجود سر را كمی بیشتر از ركوع خم می‌كنند.
- تمامی نمازهای مستحبی دو ركعتی هستند، مگر نماز وتر كه یك ركعتی است و آخرین ركعت نماز شب محسوب می‌شود. بنابراین خواندن یك ركعت به نیّت یكی از معصومین برای برآورده شدن حاجات و نگه داشتن ركعت دیگر برای وقتی كه حاجات آن‌ها روا شود، نامشروع است.
- نمازهای مستحبی سوره ندارند، یعنی می‌توان بعد از حمد ركوع را انجام داد؛ البته اگر سوره بخوانند فضیلت بیشتر دارد. البته اگر كسی بخواهد برخی از نمازهای مستحبی كه مثلاً در مفاتیح‌الجنان یا دیگر كتاب‌های دعا آمده و سوره یا سوره های خاصی دارد را به جا آورد و به ثواب مخصوص آن‌ها نائل شود، باید سوره های گفته شده را بخواند. اما در نوافل روزانه و نماز شب و نیز نماز مستحبی كه انسان با اختیار خود می‌خواند، خواندن سوره لازم نیست.
- قطع كردن نماز مستحبی قبل از پایان نماز حرام نیست؛ اما قطع كردن نماز واجب، حرام است.

* نوافل روزانه

در میان نمازهای مستحبی به نوافل روزانه كه البته نماز شب هم از آن‌ها محسوب می‌شود، تاكید فراوان شده است.
برای آشنایی خوانندگان با این نوافل، تعداد ركعات و وقت انجام آن‌ها را یادآور می‌شویم.
نافله صبح: دو ركعت قبل از نماز صبح
نافله ظهر: هشت ركعت (چهار تا دو ركعت) بعد از اذان ظهر و قبل از نماز ظهر. (البته وقت نافله ظهر محدود است كه برای آشنایی، می‌توانید وقت دقیق آن را در رساله های توضیح المسائل بیابید. اما اگر در اول وقت اذان ظهر شروع به نافله كنیم، تمام این هشت ركعت در وقت خود واقع می‌شود).
نافله عصر: هشت ركعت (چهار تا دو ركعت)، كه مابین نماز ظهر و عصر خوانده می‌شود. (نافله عصر هم وقت خاصی دارد كه در رساله های توضیح المسائل نوشته شده، اما اگر بعد از نوافل ظهر و نماز ظهر، بدون فاصله زیاد مشغول نوافل عصر شویم، همه آن‌ها در وقت خود واقع می‌شود).
نكته: در روزهای جمعه، به هر یك از نافله‌های ظهر و عصر دو ركعت اضافه می‌شود؛ یعنی هر كدام پنج تا دو ركعتی بجا آورده می‌شوند.
نافله مغرب: دو ركعت است كه بعد از نماز مغرب خوانده می‌شود.
نافله عشاء: دو ركعت است كه بعد از نماز عشا به صورت نشسته بجا آورده می‌شود و نمی‌شود آن را ایستاده خواند.
نكته: در متون دینی و توصیه‌های بزرگان آمده است كه انسان باید مستحبات را به اندازه ظرفیت و علاقه خود انجام دهد. از این رو، فشار بیش از اندازه به نفس برای انجام اعمال مستحبی نارواست و باید مستحبات را در حد توان و علاقه انجام داد. در مورد نوافل هم - برای كسی كه حوصله انجام تمام آن‌ها را ندارد - می‌توان فقط برخی از آن‌ها را به جا آورد و لازم نیست مثلاً تمام هشت ركعت نافله ظهر را انجام داد، بلكه می‌توان مثلاً به دو یا چهار ركعت اكتفا كرد.
نكته: نافله‌های نماز ظهر و عصر در سفر ساقط است؛ بدین معنی كه خواندن نافله ظهر و عصر در سفر خلاف شرع و بدعت است. نافله نماز عشا را هم در سفر باید به نیّت اینكه شاید مطلوب باشد بجا آورد.
نكته: در تنگی وقت نمازهای واجب، نباید نماز مستحب به جا آورد، بلكه باید نماز واجب را ادا كرد.

**نماز شب

*اهمیت نماز شب
هر چند نماز شب جزو مستحبات است و به جا نیاوردن آن گناهی ندارد اما از دست دادن آن هم بسیار گران است و موجب حسرت خواهد بود.
برای شناختن ارزش و اهمیت نماز شب به چند حدیث اشاره می‌كنیم:
1. امام حسن عسكری (علیه السلام) می‌فرمایند: «إِنَّ الْوُصُولَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا یُدْرَكُ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّیْل» رسیدن به خداوند سفری است كه جز با مركب راهوار شب درك نمی‌شود.
2. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «شرف المؤمن صلاة اللیل و عز المؤمن كفه عن الناس» شرافت مؤمن به نماز شب اوست و عزت او در بریدن نیاز از مردم است.
3. و هم ایشان فرمودند: «علیكم بصلاة اللیل فإنها سنة نبیكم و دأب الصالحین قبلكم و مطردة الداء عن أجسادكم» بر شما باد به نماز شب چرا كه آن سنت پیامبر و كار صالحان و دور كننده بیماری از بدن‌های شماست.
4. و نیز فرموده‌اند: «إن كان الله عز و جل قد قال الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا إن الثمان ركعات التی یصلیها العبد آخر اللیل زینة الآخرة» اگر خداوند فرموده كه فرزندان و اموال آدمی زینت زندگی دنیاست همانا هشت ركعت نمازی كه بنده در آخر شب می‌خواند زینت زندگی آخرت است.
5. امیر المومنین علی (علیه‌السلام) نیز فرموده‌اند: «ان العبد لیقوم فی اللیل فیمیل به النعاس یمینا و شمالا و قد وقع ذقنه على صدره فیأمر الله تبارك و تعالى أبواب السماء فتفتح ثم یقول للملائكة انظروا إلى عبدی ما یصیبه فی التقرب إلی بما لم أفترض علیه راجیا منی لثلاث خصال ذنبا أغفره له أو توبة أجددها له أو رزقا أزیده فیه فأشهدكم ملائكتی أنی قد جمعتهن له». هرگاه بنده‌ای شب هنگام به نماز برخیزد در حالی كه از فرط خواب به چپ و راست متمایل می‌شود و چانه‌اش به سینه‌اش چسبیده است (كنایه از اینكه از فرط خواب سرش پایین است) خداوند امر می‌كند كه درهای آسمان را به روی او بگشایند و به فرشتگانش می‌فرماید كه به بنده‌ام نگاه كنید كه چه مقدار در راه قرب من خود را به زحمت انداخته است؛ این زحمات او یا به خاطر بخشش گناهان اوست یا برای توبه مجدد است یا برای زیاد شدن روزی است؛ ای فرشتگان من، شاهد باشید كه من هر سه را به او دادم.
6. و نیز امام صادق (علیه السلام) فرموده‌اند: «إن البیوت التی یصلى فیها باللیل بتلاوة القرآن تضی‏ء لأهل السماء كما تضی‏ء نجوم السماء لأهل الأرض». همانا خانه‌هایی كه شب هنگام در آن‌ها نماز خوانده می‌شود و قرآن تلاوت می‌شود، برای اهل آسمان نورانی است، چنانچه ستارگان برای اهل زمین نورافشانی می‌كنند.
7. و رسول خدا فرموده‌اند: «مَنْ كَثُرَ صَلَاتُهُ بِاللَّیْلِ حَسُنَ وَجْهُهُ بِالنَّهَار» هر كس كه بیشتر در شبانگاهان نماز بخواند رویش در روز زیباتر است.
8. و بالاخره امام صادق (علیه السلام) فرموده‌اند: «إن الرجل لیكذب الكذبة فیحرم بها رزقه قلت و كیف یحرم رزقه فقال یحرم بها صلاة اللیل فإذا حرم صلاة اللیل حرم الرزق». گاهی كسی دروغی می‌گوید و به این علت روزی او كم می‌شود. راوی سؤال می‌كند كه چگونه روزی او كم می‌شود؟ حضرت پاسخ دادند: به خاطر دروغ از نماز شب محروم می‌شود و وقتی از نماز شب محروم شد روزی‌اش كم می‌شود.
در پایان این قسمت خیلی بجاست تا سخن مهم علامه طباطبایی (قدس سره) را در این‌باره بیاوریم كه می‌فرمود: یك روز در مدرسه‌ای ایستاده بودم كه مرحوم قاضی (استاد علامه در اخلاق و عرفان) از آن جا عبور می كردند. چون به من رسیدند، دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: ای فرزند! دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان، آخرت می‌خواهی نماز شب بخوان!

* كیفیت و وقت نماز شب

وقت آن: وقت اصلی نماز شب از نصف شب تا اذان صبح است؛ و نصف شب معمولاً یازده ساعت و ربع بعد از ظهر شرعی است. اما هرچه به طرف اذان صبح نزدیك‌تر باشد فضیلت آن بیشتر است.
نظر به اهمیت آن، دو وقت دیگر هم برای آن ذكر كرده‌اند.
الف) خواندن قضای آن برای كسی كه شب هنگام آن‌را بجا نیاورده است كه می‌تواند در هر ساعتی كه بخواهد قضای آن‌را بجا آورد.
ب) وقت تعجیل: برای جوان و كسی كه بیداری شبانه برای او سخت است كه می‌تواند بعد از نماز عشا آن‌ را بجا آورد.
ارزش وقت اصلی از همه بیشتر است و قضای آن در درجه دوم و وقت تعجیل در رتبه سوم قرار دارد.

كیفیت آن: نماز شب یازده ركعت است كه به سه قسمت تقسیم می‌شود:
الف) ابتدا چهار تا دوركعتی به نیت نافله شب (جمعاً هشت ركعت)
ب) بعد از آن دو ركعت به نیت نماز شَفع.
ج)و بعد از نماز شفع یك ركعت به نیت نماز وتر (مثل فطر بخوانید).
نمازهای دو ركعتی آن مثل نماز صبح است. نماز یك ركعتی هم این‌گونه است كه بعد از حمد و سوره قنوت می‌خواند و بعد از قنوت ركوع و سجده كرده و نماز را با تشهد و سلام تمام می‌كند. در قنوت نماز وتر هر دعایی می‌توان كرد اما دعاهای خاصی هم برای آن ذكر شده كه می‌توانید در مفاتیح‌الجنان آن‌را بیابید. (برای شمردن ذكرها در قنوت نماز وتر، می‌توان در یك دست تسبیح نگه داشت و با یك دست قنوت گرفت).
البته اگر كسی چهار ركعت از نافله های شب را در وقت اصلی آن بخواند می‌تواند بقیه نمازها را در هر وقتی از روز یا شب كه می‌خواهد به نیت ادا بخواند.
و نیز لازم نیست كه همه یازده ركعت را بخواند بلكه می‌تواند فقط نماز وتر یا هر مقداری را كه مایل بود بخواند؛ و اگر كسی برای همه نمازها وقت یا حوصله ندارد بهتر است سه ركعت آخر یعنی شفع و وتر را بخواند.
از همه مؤمنان كه توفیق بیداری سحرگاهان را دارند التماس دعا داریم.

 حجت‌الاسلام مرتضی كیوانی